این روزها در آستانه‌ی روز جهانی محیط زیست هستیم. برای آشنایی با نگاه اسلام به مسائل زیست‌محیطی با حجت‌الاسلام یعقوب‌علی برجی، مدیر علمی «دانشنامه اسلامی کشاورزی منابع طبیعی و محیط زیست»، گفت‌وگو کرده‌ایم.
حجت‌الاسلام برجی به تشریح نگاه اسلام و وظایف مسلمانان در قبال محیط زیست پرداخت و گفت: بحث محیط زیست در گذشته بحث روز نبود و آلودگی‌ها، تخریب‌ها و … به حدی نبود که برای بشر ایجاد مخاطره کند و موجب شود انسانها به دنبال راه حل باشند، اما اسلام به دلیل جامع بودن، قبل از بروز مشکلات زیست‌محیطی جهانی، در قرآن، سنت پیامبر(ص) و سخنان اهل بیت(ع) وظایفی را برای همه مردم در برابر محیط زیست و موجودات زنده تعیین کرده که در این وظایف به رعایت حال طبیعت و حفظ محیط زیست توجه شده است.
وی با اشاره به اینکه اگر دستورات پیشگیرانه اسلام در خصوص حفاظت از محیط زیست مورد توجه و رعایت قرار می گرفت، اکنون جهان با بحران‌های زیست‌محیطی مواجه نبود، گفت: البته مسئله محیط زیست فقط مسئله مسلمانان نیست و معضلات محیط زیستی هم فقط از ناحیه مسلمانان نیست، بلکه یک معضل جهانی است که دلیل عمده بروز آن از دنیای صنعتی بوده است.
حج الاسلام برجی در خصوص راه حل مشکلات زیست‌محیطی گفت: معتقدیم راه حل این مسئله به خصوص برای مسلمانان توجه به معارف دین است. اگر به وظایفی که دین در برابر جهان و موجودات جهان تعیین کرده عمل کرده بودیم، اکنون جهان در چنین بحران محیط زیستی گرفتار نبود.
ضوابط سه‌گانه اسلامی درباره محیط زیست
مدیر علمی «دانشنامه اسلامی کشاورزی منابع طبیعی و محیط زیست» با اشاره به اینکه در اسلام یک سری ضوابط کلی در مواجهه با طبیعت وجود دارد، گفت: در اسلام سه ضابطه زیست محیطی وجود دارد که «مبانی» اولین مورد است. براساس مباحث کلامی، اسلام دیدگاه و نگرش خاصی را در خصوص محیط زیست به مسلمانان ارائه و بیان می‌کند که طبیعت مخلوق خداست، هوشمند است، امانت الهی در دست بشر است و … . این اصول اساس باور اسلام و تفکر دینی ماست که برای عالم جایگاه خاصی قائلیم و معتقدیم عالم مخلوق خداست و خداوند هر چیزی را در جای خود قرار داده و اگر آن را تغییر دهیم، در نظم خلقت الهی و توازنی که خداوند در جهان ایجاد کرده اخلال ایجاد کرده‌ایم.
وی ادامه داد: حتی باشعور بودن طبیعت نیز در اسلام کاملاً مطرح و بیان شده که این مخلوقات نیز خداوند را تسبیح می کنند. پس باید بر همه هستی که مخلوق خداوندند و شعور دارند احترام قائل شویم. «عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست». اگر ما عشق به خدا داریم، باید عشق به مخلوق خدا را هم داشته باشیم، چراکه بی‌احترامی به مخلوق خدا بی‌احترامی به خالق است.
برجی دومین ضابطه اسلامی در خصوص محیط زیست را «قواعد» بیان کرد و گفت: یکی از قواعد اسراف است. هر نوع استفاده از طبیعت که از حد آن تجاوز کند اسراف است. در قاعده افساد هم آمده کسی که باعث نابودی مرتع‌ها شود، در زمین فساد کرده است. همچنین، قاعده دیگر مصلحت است که براساس آن هر چیزی که به مصلحت جامعه اسلامی باشد، حاکم شرع تکالیفی را برای آن تعیین می‌کند و مردم وظیفه دارند برای رعایت آن مصلحت به تکالیف پایبند باشند. تمام احکام شرعی براساس مصالح و مفاسد است. اگر چیزی را خداوند لازم کرده برای مصلحتی بوده که قابل چشم‌پوشی نبود و اگر شرع مقدس چیزی را حرام کرده، مفسده‌ای در آن بوده که نمی‌شد از آن چشم‌پوشی کرد.
حجت‌الاسلام برجی ادامه داد: روح قوانین دین و شرع عدالت است. روح رفتار حاکم اسلامی بر پایه عدالت است. لذا حکومت‌های اسلامی باید عادلانه با همه مسائل رفتار کنند. پس اگر مجوزی صادر شده و براساس آن کارخانه‌ای ساخته شود که با تخریب محیط زیست به مردم در حال یا آینده صدمه خواهد رساند، صدور این مجوز مطابق با مصلحت و عدالت نیست و نباید صادر می‌شد.
وی ضابطه سوم را «مسائل» دانست و تشریح کرد: از اول فقه که باب طهارت است تا انتهای آن که باب دیات است مسائلی مربوط به محیط زیست است و تکلیف انسانها را در برابر محیط زیست مشخص می‌کند. مثلاً در خصوص پاکی و مطهر بودن آب، زمین و … مسائل زیادی مطرح شده که باید به آنها توجه کرد. در حج وقتی کسی محرم می‌شود، نباید شکار کند، به طبیعت آسیب بزند، حشرات را بکشد، گیاه حرم را بکند و غیره. در جهاد و جنگ هم مطرح شده که حق ندارید درختان را قطع کنید، آب را مسموم کنید و … مباحث دیگری نیز در خصوص شکار داریم که کجا می‌توان شکار کرد و کجا نمی‌توان؛ یعنی در تمام باب‌های فقهی مسائلی داریم که مسلمانان را موظف به رعایت مسائل محیط زیستی می کند.
لزوم شکل‌گیری بسیج مردمی برای حفظ محیط زیست
حجت‌الاسلام برجی با تأکید بر اینکه راه حل معضلات محیط زیستی را فرهنگی می‌داند، اظهار کرد: مردم باید آگاه شوند و با توجه به پایبندی که به دین دارند وظایف دینی خود را به روشنی بدانند و به آنها عمل کنند تا بر معضلات محیط زیستی غلبه کنیم. باید به مسائل فرهنگی برای حل مشکلات زیست محیطی متوسل شویم تا مردم متوجه شوند که در برابر طبیعت تکلیف دارند.
وی در پاسخ به این سؤال که چرا چنین نگاه عمیق و ارزشمند دینی را حتی در میان متدینین نمی‌بینیم و تشکل‌های دینی توجه چندانی به محیط زیست ندارند؟ گفت: معضل محیط زیست معضل جدیدی است که در گذشته به این حد گسترده نبوده و چندان درباره آن بحث نمی‌شد، اما امروزه باید حوزه‌های علمیه با بسیج عمومی، از طریق رسانه‌ها اطلاع‌رسانی کنند و مراکز علمی اقدامات پژوهشی درباره نگاه اسلام به محیط زیست انجام دهند و در همه مناسبت‌ها وعاظ و سخنرانان به بیان نگاه اسلام به محیط زیست بپردازند.
وجود بیش از هزار آیه قرآنی با مضمون محیط زیست
برجی افزود: خداوند حتی وقتی می‌خواهد در خصوص معاد صحبت کند از محیط زیست مثال می‌زند و می‌گوید که همان گونه که زمین مرده را زنده می‌کنیم، انسان مردم را نیز زنده خواهیم کرد. در قرآن بیش از هزار آیه درباره محیط زیست هست که با اهداف بلند توحیدی و معادی مطرح شده اما در کنار این اهداف، بسیاری از حقایق مهم طبیعت را نیز بیان کرده است.
مدیر علمی دانشنامه اسلامی کشاورزی منابع طبیعی و محیط زیست با اشاره به اینکه نگارش «دانشنامه اسلامی کشاورزی منابع طبیعی و محیط زیست» یکی از اقدامات در دست اجراست که اکنون سه جلد آن چاپ شده و جلد چهارم نیز آماده چاپ است، گفت: این دانشنامه در ۲۰ جلد منتشر خواهد شد و در آن همه مباحث محیط زیستی از نگاه فقه، تمدن و علم روز مورد بحث قرار می‌گیرد.
وی در پایان سخنان خود تصریح کرد: اگر می‌خواهیم مباحث محیط زیستی دینی را به مردم آموزش دهیم، باید نهضتی همگانی به راه بینداریم و همه بخشهای جامعه در این خصوص احساس تکلیف کنند. همین دانشنامه اگر ترجمه شود، در دنیا حرف برای گفتن دارد.
منبع: خبرگزاری ایکنا
