به پاس خدمات ایشان به معرفی اجمالی دایره‌المعارف در حوزه فقه می‌پردازیم که توسط یکی از محققان این دایره‌المعارف نگاشته شده است.
۱- تعریف دایره‌المعارف
«دایره‌المعارف» یا «دانشنامه» مجموعه‌ای فراگیر و مدوّن از کلیه اطلاعات و معارف در حوزه دانش بشری و یا رشته‌ای خاص از آن است که پاسخگوی نیازمندی‌های انسان در زمینه‌های مختلف می‌باشد. تفاوت دایره‌المعارف با فرهنگ‌ها دراین است که فرهنگ‌ها به ارائه تعریف لغوی کوتاه از کلمه بسنده می‌کنند، اما دایره‌المعارف معنای اصطلاحی کلمه در علم خاصّی و یا به همراه بررسی تاریخی مسئله و اقسام و احکام و تمام مطالب مربوط به آن را می‌گویند.
ترتیب مباحث «دایره‌المعارف» یا به ترتیب موضوعی است که موضوع، محور قرار می‌گیرد و به آن دایره‌المعارف موضوعی می‌گویند، یا به ترتیب الفبایی است که مدخل‌ها براساس حروف الفبا تنظیم می‌شوند و به آن دایره‌المعارف الفبایی می‌گویند که امروزه در تدوین دایره‌المعارف‌های تخصصی یا فرهنگ‌های عمومی اغلب از این شیوه استفاده می‌شود.
تاسیس موسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی
بنا به گفته آیت‌الله حائری، اصل ایده دایره‌المعارف فقه اسلامی از ایشان بوده که آن را با آیت‌الله‌هاشمی شاهرودی در میان گذاشته و آیت‌الله شاهرودی نیز آن را با رهبری مطرح کرد و ایشان هم پس از موافقت، دستور تاسیس آن را در سال ۱۳۶۹ صادر کردند. در حکم رهبر انقلاب خطاب به مرحوم آیت‌الله سید محمود شاهرودی برای تاسیس این مرکز آمده است: «بر اهل تحقیق روشن است که ذخیره ارزشمند فقه اسلام بنابر مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) یکی از پربارترین و گرانمایه‌ترین مواریث فرهنگ و تمدّن اسلامی است و صدها اثر علمی و فنّی که هریک در جایگاه برجسته‌ای قرار دارند، به جهان اسلام و بشریت تقدیم کرده است و کتابخانه معارف اسلامی را غنا و ارج بخشیده است. سلف صالح ما با مجاهدتهای کم نظیر خود و با عسرت و کمبود امکانات، هریک بر این میراث ارجمند چیزی افزوده و کتابی یا کتابهایی فراهم آورده‌اند. با این حال امروز که دنیای اسلامی بلکه همه مراکز و حوزه‌های علمی جهان مشتاق آشنایی با همه مسائل و معارف و زوایای فقه مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السّلام)اند، مجموعه‌ای که حاکی از همه ابواب و انظار و مولّفات این عرصه وسیع باشد در دست نیست. لذا اینجانب که مدتهاست در آرزوی تهیه دایره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) می‌باشم جنابعالی را که چهره درخشانی در علم و عمل بوده و بحمداللّه از مقام والایی در فقه و علوم مرتبط به آن برخوردارید، برای انجام این اقدام بزرگ، شایسته دانسته، مسئولیت ایجاد و اداره موسسه‌ای برای تهیه این دایره‌المعارف را به جنابعالی محوّل می‌کنم تا با همکاری علمای بزرگوار و فضلای ممتاز حوزه‌های علمیه این خدمت ماندگار را در زمانی مناسب برای جهان اسلام به انجام رسانید.
همچنین پس از درگذشت آیت‌الله هاشمی شاهرودی در اوائل سال جاری رهبر انقلاب در حکمی آیت‌الله حائری را به ریاست این مرکز برگزید و در حکم خود آورده است: «یکی از موهبت‌ها و الطاف الهی در دوران جمهوری اسلامی توفیق اقدام به تهیه دایره‌المعارف فقه اسلامی براساس مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام است که حقاً پدیده‌ای افتخارآفرین و ماندگار و راه‌گشا است. نقش اصلی و اساسی را در این اقدام بزرگ مرحوم آیت‌الله هاشمی شاهرودی رحمهالله‌علیه بر عهده گرفته و با همکاری گروهی از فضلای برجسته، بخش مهمی از این بنای فاخر را به سامان رساندند.
اکنون پس از ارتحال آن عالم محقق، لازم است تلاش مبارک برای به انجام رساندن این کار بزرگ ادامه یابد. اینجانب پس از بررسی و مشورت و جستجوی لازم جناب مستطاب عالی را که بحمدالله دارای منزلت علمی و شایستگی وافر می‌باشید و سال‌ها در تدوین آن اثر برجسته همکاری و مشارکت داشته‌اید برای این مسئولیت مهم برگزیدم و مدیریت بنیاد متصدی این کار را به شما می‌سپارم و امیدوارم با جدیت و تلاشی که به کار خواهید برد ادامه کار را با کیفیت و سرعت شایسته به سامان برسانید».
پس از درگذشت آیت‌الله حائری، حجت‌الاسلام والمسلمین حسن آقا نظری به ریاست این مرکز منصوب شد.
آخرین تولیدات موسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی
آیت‌الله سید علیرضا حائری که از آغاز با این دایره‌المعارف همراه بوده است در مراسم معارفه خود گزارشی از فعالیت‌های این موسسه در سی سال گذشته ارائه داد.
وی با اشاره به این که مرحوم آیت‌الله هاشمی شاهرودی در انجام این کار زحمات بسیار زیادی کشیدند، گفت: شروع برنامه‌ها بسیار سخت بود تا جایی که گاهی بر سر یک سطر ساعتها وقت می‌گذاشتیم ولی ایشان عنایت داشت تا جایی که امکان داشت بررسی نهایی مقالات را خودشان برعهده بگیرد با این که مشاغل زیادی برعهده داشتند.
او یادآور شد: الان یک سفره آماده‌ای فراهم شده ولی نیازمند تکمیل است که مانند شروعش سخت و دشوار نیست، کارها روی روال است و گروه‌ها نیز مشغول کار هستند و خود موسوعه فقهی نیز ۴۱ جلدش چاپ شده و پیش‌بینی می‌شود که بین ۸۵ تا ۹۰ جلد برسد.
حائری تصریح کرد: در کنار این کار اصلی کارهای دیگری وجود دارد که آنها هم از اهمیت زیادی برخوردار است، از جمله آن موسوعه فقه اسلامی مقارن شیعه و سنی است که شاید مشتری این مورد در بازار بیشتر باشد که تا به حال ۱۱ جلد چاپ شده و ان‌شاءالله امیدواریم تا ۲۵ جلد برسانیم.
وی با اشاره به معجم بندی کتاب‌های مرحوم شیخ طوسی در این موسسه بیان داشت: شما اگر می‌خواهید ببینید مثلا شیخ طوسی در مورد اجاره چه حرف‌هایی زده است به این اثر مراجعه کرده و این کتاب شما را کمک می‌کند که در شش جلد آماده شده است؛ کار دیگر معجم فقه جواهر است که آن هم شش جلد است.
رئیس جدید موسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت (ع) ادامه داد: کتاب فرهنگ فقه نیز شش یا هفت جلد به صورت فارسی منتشر شده که برای دانشگاهیان بسیار مفید است که بنا داریم عربی آن را هم بنویسیم، همچنین «جواهر الکلام فی ثوبه الجدید» نیز تدوین شده که در هر مساله نظر نهایی صاحب جواهر به صورت متن آمده و در پایین اقوال و مناقشات و نقض و ابرامها آمده است که همگی از عبارات خود صاحب جواهر است که در ۲۲ جلد آماده شده و در بازار موجود است.
حائری یادآور شد: یک سری از کارها نیز در ایده است که باید انجام بگیرد؛ اولا یک موسوعه اصولی هم باید داشته باشیم، اصول فقه را هم به صورت موسوعه در بیاوریم چون اصول فقه علم منطق فقه است که روش صحیح استدلال فقهی را ارائه می‌دهد.
ایشان افزود: یکی دیگر از کارهایی که باید حتما انجام بگیرد مطرح کردن فقه به صورت نظام است، نظام اقتصادی، نظام سیاسی، نظام اجتماعی، نظام فرهنگی اسلام بر طبق مذهب اهل‌بیت (ع) باید تدوین شود، شبیه کاری که عالم وارسته و فقیه بزرگ شهید صدر در «اقتصادنا» انجام دادند؛ بیش از نیم قرن از تالیف اقتصادنا می‌گذرد و ایشان در مقدمه می‌گوید این قدم اول است که من برمی دارم و امیدواریم محققان بعدی قدم‌های بعدی را بردارند، اما هنوز در جهان اسلام کتابی در سطح این کتاب در موضوع اقتصاد نوشته نشده است.
منبع: روزنامه‌ی جمهوری اسلامی
