حجتالاسلام یعقوبعلی برجی، مدیر علمی «دانشنامه اسلامی ـ کشاورزی منابع طبیعی و محیط زیست»، در گفتوگویی در این زمینه دارند که تقدیم می شود: به بیان تأثیر آموزههای دینی مرتبط با محیط زیست در فرهنگسازی سبک زندگی محافظتکننده از محیط زیست در کشورهای اسلامی پرداخت و گفت: مسائل فرهنگی در ترویج رفتار محافظتکننده از محیط زیست بسیار مهم است. مشکلات محیط زیستی با اقدامات صرف دولتها حل نمیشود و باید مردم به صحنه بیایند.
وی با تأکید بر اینکه به صحنه و میدان عمل آوردن مردم به خصوص متدینین در حوزه حفاظت از محیط زیست با مطرح شدن نگاه و دستورات اسلام در خصوص محیط زیست امکانپذیر است، گفت: باید کار فرهنگی براساس باورهای مردم انجام شود. اسلام در حوزه مسائل محیط زیستی بسیار غنی است و سفارشهای قرآن و روایتهای اهل بیت(ع) در این حوزه بینظیر و در حد اعجاز است. لذا باید از این ذخیره ارزشمند و سرمایه بزرگ استفاده کنیم.
وی تصریح کرد: برای رفع معضلات زیست محیطی باید دو گام برداشت. در گام اول باید مردم را به وظایف دینیشان در خصوص محیط زیست آشنا کنیم و در گام دوم مردم را به صحنه عمل و مطالبه حفاظت محیط زیست بیاوریم. راه به صحنه آوردن مردم هم اقدامات فرهنگی و استفاده از باورهای اعتقادی آنان است. بنابراین باید فرهنگ دینی محیط زیست تبیین و وظایف مردم به صورت روشن بیان شود.
حجتالاسلام برجی در پاسخ به اینکه چرا در هیچ کدام از سخنرانیها و مراسم مذهبی حرفی از نگاه اسلامی به محیط زیست بیان نمیشود؟ گفت: معضلات محیط زیستی بحث جدیدی است و در دهههای اخیر و با صنعتی شدن جوامع اتفاق افتاده و ریشه تاریخی ندارد. آنچه تاکنون مردم از اسلام دریافت کردهاند، بخشی از اسلام بوده که ربطی به مباحث محیط زیستی ندارد. لذا مردم به صورت سنتی به آن آشنا و پایبند نیستند.
ضرورت تألیف آثار فقهی درباره محیط زیست
وی درباره چالشهای ترویج نگاه زیست محیطی اسلام ابراز کرد: باید کار علمی را دانشمندان، مفسران و فقها در حوزه محیط زیستی دین انجام دهند. یعنی با نگاه محیط زیستی به فقه مباحث درس خارج فقه محیط زیست را بیان و آثار فقهی درباره محیط زیست را تألیف کنند و آنها را ترویج دهند.
حجتالاسلام برجی استخراج مسائل محیط زیستی اسلام از منابع اولیه آن یعنی قرآن و سنت را وظیفه حوزههای علمیه و فقها دانست و افزود: چون مسئله اسلام و محیط زیست جدید است، هنوز حوزههای علمیه آن را به صورت جدی بررسی نکردهاند تا این معدن و سرمایه را استخراج کنند و چون هنوز این مبانی استخراج نشده در اختیار مردم هم قرار ندارد. واعظان و سخنرانان وقتی میخواهند در این حوزه سخنرانی کنند، میبینند که دستشان خالی است و منابعی برای استفاده ندارند؛ لذا باید سرمایهگذاری و کتابهای منبع و مرجع تألیف شود.
این پژوهشگر محیط زیست در اسلام با اشاره به اینکه ۱۰ سال است که دانشنامه اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست را در حال تألیف است و میتواند سرمایهای برای محققان و مبلغان و کارگزاران فرهنگی باشد، گفت: این دانشنامه، که در حال حاضر جلد چهارم آن نیز چاپ شده، متأسفانه کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. اگر بخواهیم کار فرهنگی در حوزه محیط زیست انجام دهیم، باید سرمایههای اولیه آن استخراج شود و در اختیار کارگزاران فرهنگی قرار گیرد تا با اطلاعات خوبی از دیدگاه اسلام فرهنگسازی کنند.
شراکت در مرگ انسانهای بیگناه
وی به بیان برخی از وظایف شرعی مردم در حوزه محیط زیست پرداخت و اظهار کرد: در بخش هوا توصیههای زیادی در شرع مقدس به صورت عام و خاص وجود دارد. اگر اقدام یک فرد باعث آلوده شدن هوا شود، براساس قاعده «لاضرر» مسئول و مدیون است و اگر کسی با آلودگی هوا کشته شود، فردی که باعث آلودگی هوا میشود، در مرگ یک انسان بیگناه شریک شده است. توصیههای فراوانی در حوزه حفظ سبزهها، درختان و درختکاری داریم. توصیههایی نیز در حوزه نظافت داریم. مبانی اسراف آب، غذا و … همه توصیههای مرتبط با حفظ محیط زیست هستند که مردم باید به آنها عمل کنند. حتی برای وضو و غسل هم باید میزان آب مشخصی را استفاده کرد تا حداکثر صرفهجویی صورت گیرد.
حجتالاسلام برجی تصریح کرد: تخریب محیط زیست و هوا از نظر شرعی ضمانتآور و مسئولیتآور است. از اول کتاب طهارت تا آخر مباحث دیات حدود ۷۰ کتاب فقهی داریم که در سرتاسر آنها مباحث محیط زیستی وجود دارد. همچنین هزار آیه محیط زیستی از قرآن استخراج شده است که باید بر همین اساس تفسیر شود.
وی به وظایف حاکمیت در قبال محیط زیست نیز اشاره کرد و گفت: در مسائل اجتماعی مردم و حکومت وظیفه متقابل دارند. هم مردم وظیفه رعایت مسائل محیط زیستی را دارند و هم حکومت در قبال افرادی که مسائل محیط زیستی را رعایت نمیکنند مسئول است. دست حکومت در این حوزهها از نظر شرعی باز است و حاکم اسلامی براساس مصلحت مردم باید اعمال قدرت و قانونگذاری کند.
این عضو هیئت علمی جامعهالمصطفی(ص) با ابراز تأسف از اینکه ما در هر سه محور مباحث محیط زیستی یعنی مردم، حکومت و قانون خلأ داریم، بیان کرد: خلأهای قانونی در خصوص وظایف مردم و مسئولان در حوزه محیط زیست باید برطرف شود. همچنین از دوره کودکی باید مباحث زیست محیطی اسلام برای کودکان تشریح شود و مبلغان برای عموم مردم به مناسبتهای مختلف در خصوص مسائل زیست محیطی صحبت کنند. این مباحث باید در مناسبتهایی که نذورات توزیع میشود برای مردم تشریح و نباید در آنها اقدامی برخلاف نگاه اسلامی به حفظ محیط زیست انجام شود.
برای مطالعهی بیشتر در زمینهی فرهنگ تعامل با محیط زیست از دیدگاه اسلام، مطالعهی منابع زیر پیشنهاد میشود:
۱- اسلام و محیط زیست، آیت الله عبدالله جوادی آملی، انتشارات اِسراء قم.
۲- درسنامهی حقوق محیط زیست در اسلام، حجّت الاسلام و المسلمین دکتر فهیمی، اداره کل حفاظت محیط زیست استان قم.
۳- مفاتیح الحیات، آیت الله عبدالله جوادی آملی، انتشارات اِسراء قم./۵۰۴/۲۴۱/ح
_____________________
پینوشتها:
[۱]. اصول کافی، کلینى، محمّد بن یعقوب بن اسحاق، دار الکتب الإسلامیّه، تهران، ۱۴۰۷قمری، چاپ چهارم، ج۷، ص۵۷، باب ما یلحق المیّت بعد موته.
[۲]. همان، ج۵، ص۳۰، باب وصیّه رسول الله و امیرالمؤمنین فی السّرایا.
[۳]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین بن محمّد تقى،مؤسّسه آل البیت علیهم السّلام، قم، ۱۴۰۸قمری، چاپ اوّل، ج۱، ص۲۷۱، باب ۱۹.
[۴]. من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمّد بن على، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعهی مدرّسین حوزهی علمیّهی قم، قم، ۱۴۱۳قمری، چاپ دوم، ج۳، ص ۵۵۷، باب النّوادر.
[۵]. وسائل الشیعه،شیخ حرّ عاملى، محمّد بن حسن، مؤسّسه آل البیت علیهم السّلام، قم، چاپ: ۱۴۰۹ قمری، چاپ اوّل، ج۱۵، ص۶۲، باب ۱۶.
[۶]. ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، علّامه مجلسى، محمد باقر، انتشارات کتابخانهی آیت الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۶قمری، چاپ اوّل، ج۶، ص۳۳۰، حدیث۳.
[۷]. نهج البلاغه، خطبهی شماره۱۶۷، بر اساس شمارهگذاری نسخهی صبحی صالح و مرحوم دشتی.
[۸]. نزهه النّاظر و تنبیه الخاطر، حلوانى، حسین بن محمد بن حسن بن نصر، انتشارات مدرسه الإمام المهدی عجّل الله تعالى فرجه الشّریف، قم،۱۴۰۸قمری،چاپ اوّل، ص۴۹
[۹]. آیت الله مکارم شیرازى، ناصر، احکام ویژه، انتشارات امام علیّ بن ابیطالب علیهما السّلام، قم، چاپ سوم، ۱۳۹۳شمسی، ص۱۴۸و۱۴۹.
[۱۰]. الأمالی، شیخ طوسى، محمّد بن الحسن، انتشارات دارالثّقافه، قم، ۱۴۱۴قمری، چاپ اوّل، ص۵۳۳، مجلس۱۹.
